Thuốc lá: Gánh nặng kinh tế và thách thức kiểm soát mới tại Việt Nam

Gánh nặng khôn lường từ thói quen hút thuốc

Trong khi Việt Nam đã đạt nhiều kết quả trong công tác kiểm soát, sự xuất hiện của các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới và can thiệp từ ngành công nghiệp lại đang đặt ra những thách thức chưa từng có.

Theo số liệu được công bố tại Hội nghị tập huấn “Nâng cao năng lực quản lý và thực hiện các chương trình, hoạt động phòng chống tác hại của thuốc lá” do Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá (VNTCF) tổ chức ngày 28/10, Việt Nam hiện nằm trong nhóm 15 quốc gia có số người hút thuốc cao nhất thế giới. Trung bình cứ 2 nam giới trưởng thành thì có 1 người hút thuốc, trong khi tỷ lệ phơi nhiễm khói thuốc thụ động vẫn ở mức cao, đặc biệt tại các nơi công cộng, nhà hàng, quán cà phê, quán bar hay vũ trường.

Hệ lụy mà thuốc lá gây ra không dừng ở những con số về sức khỏe. Ước tính, mỗi năm Việt Nam có khoảng 103.000 người tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá như ung thư phổi, tim mạch, đột quỵ hay bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính. Song song đó, hàng triệu người khác phải sống chung với bệnh tật do phơi nhiễm khói thuốc, làm gia tăng chi phí điều trị và gánh nặng lên hệ thống y tế công.

Về kinh tế, các nghiên cứu cho thấy chi phí điều trị các bệnh do thuốc lá gây ra lên tới 108.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,5% GDP. Trong đó, khoảng 28.000 tỷ đồng bị mất đi do giảm năng suất lao động – khi người hút thuốc mắc bệnh hoặc phải nghỉ việc. Đó là chưa kể những chi phí gián tiếp khác như chăm sóc người bệnh, mất thời gian lao động của người thân và suy giảm chất lượng cuộc sống của cả gia đình.

Đặc biệt, thuốc lá còn là nguyên nhân trực tiếp làm suy thoái môi trường. Theo thống kê, 4.500 tỷ đầu lọc thuốc lá bị vứt bỏ mỗi năm tại Việt Nam, phần lớn không được xử lý đúng cách. Mỗi đầu lọc phải mất 5–7 năm mới phân hủy, trong khi các sợi nhựa, hóa chất độc hại trong đầu lọc rò rỉ ra môi trường, gây hại cho đất, nước và sinh vật. Bên cạnh đó, việc sản xuất thuốc lá đòi hỏi lượng gỗ khổng lồ: khoảng 1,4% diện tích rừng bị tàn phá hàng năm để lấy nguyên liệu sấy thuốc, sản xuất giấy cuốn và bao bì. Đây là cái giá môi trường mà ít ai nghĩ đến khi châm điếu thuốc.

Những con số ấy cho thấy, thuốc lá không chỉ là vấn đề y tế công cộng, mà là gánh nặng phát triển quốc gia. Hút thuốc đồng nghĩa với việc tiêu hao nguồn lực, làm giảm năng suất, tăng chi tiêu công và kéo dài vòng luẩn quẩn nghèo đói – bệnh tật.
 
Chặng đường kiểm soát và những thách thức mới

Việt Nam đã sớm nhận thức được mối nguy của thuốc lá. Năm 2004, Việt Nam trở thành một trong những quốc gia đầu tiên ở châu Á phê chuẩn Công ước Khung về Kiểm soát Thuốc lá (FCTC) của Tổ chức Y tế Thế giới. Đến năm 2012, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá được ban hành, đặt nền móng cho hệ thống chính sách kiểm soát toàn diện: từ quy định cấm hút thuốc nơi công cộng, tăng thuế tiêu thụ, dán cảnh báo bằng hình ảnh, đến thành lập Quỹ phòng, chống tác hại của thuốc lá nhằm hỗ trợ các hoạt động can thiệp, truyền thông và nghiên cứu.

Nhờ đó, tỷ lệ hút thuốc ở nam giới trưởng thành đã giảm từ 47,4% năm 2010 xuống còn khoảng 42% năm 2023. Tuy nhiên, quá trình kiểm soát vẫn đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là sự xuất hiện của thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng – được quảng bá như “ít độc hại hơn” nhưng thực tế chứa nicotine và nhiều chất gây nghiện tương tự.

Trước tình hình này, Nghị quyết 173/2024/QH13 của Quốc hội đã được thông qua, quy định từ năm 2025 sẽ cấm hoàn toàn việc sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, vận chuyển và sử dụng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng trên toàn quốc. Đây được xem là một bước tiến mạnh mẽ, thể hiện cam kết bảo vệ sức khỏe cộng đồng và ngăn ngừa sự lan rộng của các sản phẩm gây nghiện mới.

Song song đó, công tác đào tạo và nâng cao năng lực cho đội ngũ làm công tác phòng chống tác hại thuốc lá đang được đẩy mạnh. Từ ngày 28.10 đến 1.11.2025 tại Đà Nẵng, Viện Kiểm soát Thuốc lá Toàn cầu (IGTC) phối hợp cùng Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá – VNTCF tổ chức khóa đào tạo chuyên sâu cho gần 80 cán bộ từ các bộ, ngành, địa phương. Các chuyên gia quốc tế chia sẻ kinh nghiệm thực hành tốt về chính sách, truyền thông, và thực thi luật; đồng thời hướng dẫn Việt Nam áp dụng gói biện pháp MPOWER – khung hành động của WHO nhằm giảm nhu cầu sử dụng thuốc lá thông qua 6 nhóm giải pháp: giám sát, bảo vệ, hỗ trợ cai nghiện, cảnh báo, cấm quảng cáo và tăng thuế.

Khóa học cũng tập trung vào chống can thiệp của ngành công nghiệp thuốc lá – yếu tố được coi là rào cản lớn nhất hiện nay. Các doanh nghiệp thuốc lá thường sử dụng nhiều hình thức vận động hành lang, tài trợ sự kiện, hoặc “ngụy trang” dưới danh nghĩa đổi mới sản phẩm để trì hoãn hoặc làm suy yếu chính sách kiểm soát. Đây là vấn đề mà nhiều quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam, phải đối mặt.

Tuy nhiên, ngoài các nỗ lực ở cấp chính sách, sự thay đổi nhận thức xã hội vẫn là yếu tố quyết định. Ở nhiều địa phương, việc thực thi lệnh cấm hút thuốc nơi công cộng còn hình thức; các quán cà phê, nhà hàng vẫn để mặc khách hút thuốc trong không gian kín; còn giới trẻ, đặc biệt là học sinh, sinh viên, lại dễ bị cuốn vào trào lưu thuốc lá điện tử với vỏ bọc “công nghệ”, “không khói”. Điều này đòi hỏi các chiến dịch truyền thông mạnh mẽ hơn, sáng tạo hơn, hướng tới giới trẻ và tận dụng nền tảng số để lan tỏa thông điệp “không hút thuốc, không thử dù chỉ một lần”.
 
Đồng bộ hành động để giảm tỷ lệ hút thuốc bền vững

Theo các chuyên gia y tế, Việt Nam đang đứng trước cơ hội vàng để thúc đẩy mạnh mẽ chương trình phòng, chống tác hại của thuốc lá. Khi khung pháp lý đã rõ ràng và nhận thức xã hội ngày càng tăng, vấn đề còn lại là thực thi hiệu quả và duy trì lâu dài.

Từ thực tế này, các chuyên gia đã đề xuất một số giải pháp như: Tăng cường thanh tra, xử phạt nghiêm các vi phạm về quảng cáo, khuyến mại, buôn bán thuốc lá lậu và thuốc lá điện tử; Đẩy mạnh truyền thông cộng đồng, nhất là trong trường học, nơi làm việc và khu dân cư, với cách tiếp cận gần gũi, dễ hiểu.

Tăng thuế thuốc lá và điều chỉnh giá bán lẻ, để giảm khả năng tiếp cận của giới trẻ và người thu nhập thấp; Hỗ trợ cai nghiện thuốc lá qua đường dây nóng, tư vấn trực tuyến, và cung cấp các sản phẩm thay thế an toàn được quản lý chặt chẽ.

Khuyến khích các doanh nghiệp, cơ quan, trường học xây dựng môi trường “không khói thuốc” thực chất, gắn với tiêu chí thi đua và đánh giá.

Quan trọng hơn cả, cần coi phòng chống tác hại thuốc lá là một phần trong chiến lược phát triển bền vững – vì sức khỏe cộng đồng, năng suất lao động và môi trường sống của thế hệ tương lai.

Nguyễn Duyên