Mặc dù kiểm toán từ xa đang được đẩy mạnh triển khai, KTNN vẫn đang phải đối mặt với nhiều thách thức và hạn chế
Tổng quan về kiểm toán từ xa và thực trạng tại Kiểm toán nhà nước
Kiểm toán từ xa là phương thức kiểm toán mà kiểm toán viên nhà nước (KTVNN) sử dụng công nghệ thông tin (CNTT) và truyền thông để thu thập bằng chứng kiểm toán điện tử, đưa ra ý kiến kiểm toán mà không cần hiện diện trực tiếp tại đơn vị được kiểm toán. Theo Tổ chức Các cơ quan Kiểm toán tối cao châu Á (ASOSAI), kiểm toán từ xa tích hợp CNTT và phân tích dữ liệu để đánh giá khách quan bằng chứng kiểm toán, không phụ thuộc vào vị trí địa lý của kiểm toán viên. Phương thức này tận dụng các công cụ như họp trực tuyến, phần mềm phân tích dữ liệu (Power BI, Tableau), trí tuệ nhân tạo (AI), và lưu trữ đám mây để xử lý thông tin hiệu quả.
Kiểm toán từ xa đóng vai trò quan trọng trong bối cảnh chuyển đổi số và các thách thức toàn cầu, đặc biệt trong giai đoạn đại dịch COVID-19, khi hạn chế di chuyển và tiếp xúc thúc đẩy đổi mới trong hoạt động kiểm toán.
Kiểm toán từ xa đã trở thành một công cụ quan trọng trong thời đại số hóa, đặc biệt được đẩy mạnh trong bối cảnh đại dịch COVID-19. Phương thức này không chỉ giúp vượt qua những hạn chế về di chuyển và tiếp xúc mà còn mang lại nhiều lợi ích đáng kể cho hoạt động kiểm toán.
Về mặt hiệu quả kinh tế, kiểm toán từ xa giúp tối ưu hóa chi phí và thời gian bằng cách loại bỏ các khoản chi cho đi lại, lưu trú, đồng thời tạo sự linh hoạt trong việc triển khai các hoạt động kiểm toán. Công nghệ số cho phép kiểm toán viên truy cập và khai thác dữ liệu từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm cơ sở dữ liệu quốc gia và hệ thống thông tin của đơn vị được kiểm toán.
Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm toán từ xa còn nâng cao đáng kể hiệu quả công việc thông qua khả năng phân tích dữ liệu chuyên sâu, giúp phát hiện nhanh chóng các rủi ro và bất thường. Đặc biệt, phương thức này góp phần thực hiện hiệu quả Quy định 131 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực và phòng chống tham nhũng thông qua việc tăng cường tính minh bạch trong hoạt động kiểm toán.
Hơn nữa, việc áp dụng kiểm toán từ xa phù hợp với xu hướng quốc tế và các chuẩn mực của Tổ chức Các cơ quan Kiểm toán tối cao quốc tế (INTOSAI), tạo điều kiện thuận lợi cho KTNN Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng.
Nưm 2022, KTNN đã ghi dấu ấn trong việc triển khai kiểm toán từ xa, đặc biệt với cuộc kiểm toán tại Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam (VNPT) do KTNN Chuyên ngành VI thực hiện. Đây là bước tiến quan trọng trong chuyển đổi số, mang lại nhiều kết quả tích cực.
Cuộc kiểm toán cung cấp cơ sở dữ liệu chi tiết về tình hình kinh doanh, quản lý tài sản nhà nước của VNPT, đảm bảo tiến độ trong bối cảnh giãn cách do COVID-19. Việc sử dụng Hệ thống Khai thác dữ liệu kiểm toán từ xa giúp KTNN khai thác hiệu quả dữ liệu số hóa, giảm thiểu gián đoạn. KTNN đã thử nghiệm các công cụ như email, họp trực tuyến (Microsoft Teams), và phần mềm phân tích dữ liệu cơ bản (Excel, Power BI) để thu thập và xử lý bằng chứng kiểm toán. Cuộc kiểm toán không chỉ nâng cao hiệu quả mà còn đặt nền móng cho việc mở rộng kiểm toán từ xa trong các lĩnh vực khác, như kiểm toán tài chính công và dự án đầu tư lớn.
Mặc dù kiểm toán từ xa đang được đẩy mạnh triển khai, KTNN vẫn đang phải đối mặt với nhiều thách thức và hạn chế đáng kể.
Một trong những rào cản lớn nhất là khung pháp lý chưa hoàn thiện. Cả Luật Kiểm toán Nhà nước 2015 và bản sửa đổi năm 2019 đều chưa có những quy định cụ thể về quyền hạn, trách nhiệm, thời hạn và các vấn đề bảo mật trong hoạt động kiểm toán từ xa, gây khó khăn cho việc triển khai thực tế.
Về mặt hạ tầng công nghệ thông tin, tình trạng thiếu đồng bộ trong hệ thống mạng và phần mềm kiểm toán đang tạo ra những rủi ro đáng kể về bảo mật và tốc độ truyền dẫn dữ liệu. Song song đó, vấn đề nguồn nhân lực cũng đang là một thách thức lớn khi nhiều Kiểm toán viên nhà nước còn chưa thành thạo trong việc sử dụng các công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu lớn và xác thực bằng chứng điện tử.
Sự hợp tác từ phía đơn vị được kiểm toán cũng còn nhiều hạn chế. Nhiều đơn vị chưa thực hiện số hóa dữ liệu một cách đầy đủ hoặc thiếu nhân sự hỗ trợ, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng và tiến độ của công tác kiểm toán. Đặc biệt, công tác bảo mật và xác thực dữ liệu vẫn còn nhiều điểm yếu, khi việc truyền dẫn thông qua email và Hệ thống Khai thác dữ liệu kiểm toán từ xa chưa thực sự đảm bảo an toàn tuyệt đối, dễ bị can thiệp hoặc rò rỉ thông tin.
Trước những thách thức này, việc Tổng Kiểm toán Nhà nước ban hành Quyết định số 243/QĐ-KTNN ngày 21/02/2025 về Hướng dẫn kiểm toán từ xa được xem như một bước ngoặt quan trọng. Quyết định này không chỉ giúp khắc phục các hạn chế hiện có mà còn chuẩn hóa quy trình và tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của hoạt động kiểm toán từ xa.
Kiểm toán từ xa đã được nhiều cơ quan kiểm toán tối cao trên thế giới áp dụng thành công, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch COVID-1
Các nhân tố ảnh hưởng và điều kiện thực hiện kiểm toán từ xa
Hoạt động kiểm toán từ xa là một quá trình phức tạp, chịu sự tác động của nhiều yếu tố then chốt và đòi hỏi những điều kiện cụ thể để thực hiện hiệu quả.
Trước hết, năng lực của Kiểm toán viên nhà nước (KTVNN) đóng vai trò quyết định. KTVNN không chỉ cần tuân thủ nghiêm ngặt Hệ thống Chuẩn mực kiểm toán nhà nước mà còn phải thành thạo trong việc áp dụng phương pháp tiếp cận rủi ro. Đặc biệt, họ cần có kỹ năng sử dụng thành thạo các công cụ công nghệ thông tin như phần mềm phân tích ACL, IDEA, các nền tảng họp trực tuyến như Zoom, Teams, và các ứng dụng AI để phát hiện các bất thường trong quá trình kiểm toán.
Khung pháp lý đóng vai trò nền tảng cho hoạt động kiểm toán từ xa. Tại Việt Nam, việc thiếu các quy định cụ thể về quyền truy cập dữ liệu số hóa, bảo mật thông tin và xử lý vi phạm đang tạo ra những thách thức đáng kể cho KTVNN trong quá trình thực hiện nhiệm vụ.
Hạ tầng công nghệ thông tin là yếu tố không thể thiếu, đòi hỏi một hệ thống mạng, phần mềm và thiết bị đồng bộ với tốc độ cao, khả năng bảo mật tốt và dung lượng lưu trữ đủ lớn. Sự thiếu đồng bộ trong hạ tầng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc thu thập và phân tích dữ liệu.
Sự hợp tác từ đơn vị được kiểm toán cũng đóng vai trò quan trọng không kém. Họ cần đảm bảo cung cấp dữ liệu số hóa một cách đầy đủ, chính xác và tích cực phối hợp trong các hoạt động giải trình, phỏng vấn trực tuyến cũng như xác nhận bằng chứng.
Cuối cùng, các công nghệ hỗ trợ hiện đại như blockchain, dịch vụ lưu trữ đám mây (AWS, Azure) và trí tuệ nhân tạo đóng vai trò thiết yếu trong việc xác thực bằng chứng, phân tích dữ liệu và đảm bảo an ninh mạng cho quá trình kiểm toán từ xa.
Điều kiện thực hiện kiểm toán từ xa
Để triển khai kiểm toán từ xa hiệu quả, cần đáp ứng các điều kiện sau: Hạ tầng công nghệ thông tin phải đảm bảo kết nối ổn định, tốc độ cao và an toàn, với các biện pháp bảo mật như mã hóa AES-256, mạng riêng ảo (VPN) và tường lửa để bảo vệ dữ liệu. Về pháp lý, cần tuân thủ các quy định về an toàn và bảo mật dữ liệu, đặc biệt là Luật An ninh mạng 2018 và Nghị định 117/2018/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân. Về con người, kiểm toán viên nhà nước cần được đào tạo kỹ năng công nghệ thông tin, xác thực bằng chứng điện tử và giao tiếp trực tuyến, trong khi đơn vị được kiểm toán phải bố trí nhân sự chuyên môn để hỗ trợ cung cấp dữ liệu và giải trình.
Dữ liệu cần được số hóa hoàn toàn, đảm bảo tính chính xác, đầy đủ và dễ truy xuất, ưu tiên các định dạng chuẩn như PDF, XML hoặc JSON để tương thích với phần mềm kiểm toán. Cuối cùng, trình tự và thủ tục kiểm toán phải được xác định rõ trong kế hoạch kiểm toán tổng quát, bao gồm các bước khảo sát, thu thập bằng chứng, đánh giá và báo cáo, đồng thời quy định thời gian và công cụ hỗ trợ.
Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho KTNN
Kiểm toán từ xa đã được nhiều cơ quan kiểm toán tối cao trên thế giới áp dụng thành công, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch COVID-19, mang lại những bài học giá trị cho KTNN Việt Nam. Tại Trung Quốc, Cơ quan Kiểm toán Quốc gia (CNAO) xây dựng nền tảng kiểm toán từ xa tích hợp trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, cho phép phân tích giao dịch thời gian thực, đồng thời sử dụng blockchain để xác thực bằng chứng điện tử, đảm bảo tính minh bạch theo hướng dẫn chi tiết. Văn phòng Kiểm toán Nhà nước Thái Lan (OAG) đã phát triển hệ thống mạng diện rộng liên thông với các cơ quan tài chính, giảm 30% thời gian thu thập dữ liệu, và chú trọng đào tạo kiểm toán viên về kỹ năng sử dụng Power BI, Tableau. Tại Campuchia, Cơ quan Kiểm toán Quốc gia (NAA) đã áp dụng kiểm toán từ xa cho các dự án đầu tư công, tận dụng Zoom và Google Drive để trao đổi dữ liệu an toàn, kết hợp quy trình kiểm soát chất lượng chặt chẽ nhằm đảm bảo tính tuân thủ và hiệu quả.
Tại Hàn Quốc, với Cơ quan Kiểm toán và Thanh tra (BAI), sử dụng trí tuệ nhân tạo để phát hiện gian lận tài chính, lưu trữ dữ liệu trên đám mây AWS, và ban hành khung pháp lý riêng quy định rõ quyền truy cập dữ liệu cùng biện pháp bảo mật.
Những quốc gia này nhấn mạnh bốn yếu tố cốt lõi: hoàn thiện khung pháp lý để quy định rõ quyền hạn, trách nhiệm và bảo mật; đảm bảo an toàn thông tin bằng mã hóa, blockchain, VPN; kiểm soát chất lượng qua tiêu chí đánh giá và công cụ giám sát như AuditBoard, TeamMate+; cùng với xây dựng hướng dẫn chi tiết, chuẩn hóa quy trình từ khảo sát đến báo cáo, tích hợp các công cụ công nghệ thông tin.
Dựa trên kinh nghiệm quốc tế, KTNN có thể rút ra các bài học thiết thực. Trước hết, cần chuẩn hóa quy trình bằng cách cập nhật thường xuyên Hướng dẫn kiểm toán từ xa (ban hành theo Quyết định 243/QĐ-KTNN), bổ sung chi tiết về phương pháp và công cụ như trí tuệ nhân tạo, blockchain. Thứ hai, đầu tư hạ tầng công nghệ thông tin với trung tâm dữ liệu quốc gia, nâng cấp mạng WAN/LAN và tích hợp phần mềm kiểm toán chuyên dụng như ACL, IDEA. Thứ ba, liên thông dữ liệu với các cơ quan như Bộ Tài chính, Cục Thuế, Kho bạc Nhà nước để khai thác thông tin thời gian thực, giảm thời gian khảo sát. Thứ tư, đẩy mạnh đào tạo kiểm toán viên nhà nước về Power BI, Tableau, trí tuệ nhân tạo, đồng thời hợp tác với ASOSAI, INTOSAI để trao đổi kinh nghiệm. Cuối cùng, tăng cường bảo mật bằng mã hóa AES-256, VPN và blockchain để xác thực bằng chứng và bảo vệ dữ liệu kiểm toán.
Nâng cao hiệu quả kiểm toán từ xa tại KTNN
Để nâng cao hiệu quả kiểm toán từ xa tại KTNN, dựa trên Hướng dẫn kiểm toán từ xa và thực trạng triển khai, một số giải pháp được đề xuất. Về khung pháp lý, cần sửa đổi Luật Kiểm toán nhà nước, bổ sung quy định về quyền truy cập dữ liệu số hóa, trách nhiệm của đơn vị được kiểm toán và chế tài xử lý vi phạm, đồng thời xây dựng văn bản hướng dẫn chi tiết về bảo mật, xác thực bằng chứng, thời hạn cung cấp dữ liệu, đảm bảo phù hợp với Luật An ninh mạng 2018 và các quy định hiện hành.
Về hạ tầng công nghệ thông tin, cần thiết lập trung tâm dữ liệu chính và dự phòng đạt tiêu chuẩn an ninh mạng, phát triển phần mềm kiểm toán tích hợp hỗ trợ phân tích dữ liệu qua Power BI, Tableau, quản lý quy trình bằng TeamMate+, xác thực bằng chứng qua blockchain, và ứng dụng trí tuệ nhân tạo để phát hiện gian lận, lưu trữ đám mây AWS, Azure, cùng VPN đảm bảo an toàn truyền dẫn.
Về nguồn nhân lực, tổ chức các khóa học về kỹ năng công nghệ thông tin, sử dụng trí tuệ nhân tạo, Power BI, xác thực bằng chứng điện tử cho kiểm toán viên nhà nước, hợp tác quốc tế để cập nhật kiến thức, đồng thời hỗ trợ đơn vị được kiểm toán về số hóa dữ liệu, quy trình hợp tác, và thành lập nhóm chuyên gia công nghệ thông tin hỗ trợ xử lý dữ liệu phức tạp.
Về kiểm soát chất lượng, ban hành tiêu chí đánh giá tính đầy đủ, thích hợp, xác thực của bằng chứng kiểm toán từ xa, sử dụng phần mềm AuditBoard, TeamMate+ để theo dõi tiến độ, chất lượng, và tổ chức đánh giá độc lập định kỳ kiểm tra tính tuân thủ, hiệu quả.
Về hợp tác với đơn vị được kiểm toán, xây dựng kênh trao đổi an toàn qua cổng thông tin của KTNN với mã hóa AES-256, VPN, yêu cầu đơn vị chuyển đổi toàn bộ tài liệu sang định dạng điện tử như PDF, XML trước kiểm toán, và tăng cường giao tiếp trực tuyến qua Microsoft Teams, Zoom để phỏng vấn, xác nhận bằng chứng, đảm bảo tính minh bạch.
Kiểm toán từ xa là xu hướng tất yếu trong thời đại số, mang lại nhiều lợi ích về hiệu quả, minh bạch, và khả năng thích ứng. Với Hướng dẫn kiểm toán từ xa ban hành theo Quyết định 243/QĐ-KTNN ngày 21/02/2025, KTNN đã đặt nền móng vững chắc để phát triển phương thức này. Tuy nhiên, để khắc phục các hạn chế về khung pháp lý, hạ tầng CNTT, và năng lực nhân sự, KTNN cần tiếp tục đầu tư, học hỏi kinh nghiệm quốc tế, và thúc đẩy hợp tác với các đơn vị được kiểm toán. Những nỗ lực này không chỉ nâng cao hiệu quả kiểm toán mà còn góp phần xây dựng một hệ thống quản lý tài chính công minh bạch, đáp ứng kỳ vọng của Đảng, Nhà nước và nhân dân./.
Huyền Ngọc