(kiemtoannn.gov.vn) - Xác định giá trị doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) trong cổ phần hóa (CPH) quyết định sự thành công khi chuyển DNNN thành công ty cổ phần. Trong giai đoạn hiện nay, các Tập đoàn, Tổng công ty, doanh nghiệp có quy mô vốn lớn của Nhà nước đang chuẩn bị được tiến hành CPH, đòi hỏi việc xác định giá trị doanh nghiệp phải chính xác, công khai, minh bạch, rõ ràng. Kiểm toán quá trình xác định giá trị DNNN trước khi CPH, tránh thất thoát tài sản và nguồn lực của Nhà nước và kết quả kiểm toán của KTNN trong quá trình CPH DNNN là vô cùng quan trọng.
KTNN góp phần làm minh bạch hóa nền tài chính quốc gia, phòng chống tham nhũng và chống thất thoát tài sản công
KTNN giữ vai trò tích cực trong việc xác định giá trị doanh nghiệp trước CPH
Việc KTNN kiểm toán quá trình xác định giá trị DNNN trước CPH đã góp phần tích cực trong việc minh bạch hóa nền tài chính quốc gia, phòng chống tham nhũng, chống thất thoát tài sản công; góp phần tháo gỡ các nút thắt, những bất cập trong quá trình triển khai CPH các DNNN. Các kiến nghị của KTNN thông qua các cuộc kiểm toán xác định giá trị DNNN trước khi CPH đã tăng hàng chục ngàn tỷ giá trị doanh nghiệp đã được thẩm định cho ngân sách Nhà nước, đã phản ánh được sự đóng góp to lớn của KTNN trong tiến trình này.
Theo TS. Nguyễn Hữu Hiểu – Phó trưởng khoa, Trường Đào tạo và Bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán (KTNN), với chức năng “đánh giá, xác nhận, kết luận và kiến nghị đối với việc quản lý, sử dụng tài chính công, tài sản công” được quy định tại Luật KTNN, KTNN phát huy vai trò tích cực trong việc kiểm toán kết quả tư vấn định giá doanh nghiệp và xử lý các vấn đề tài chính. Điều đó thể hiện trên 6 khía cạnh chủ yếu: Cung cấp thông tin đáng tin cậy để cơ quan có thẩm quyền quyết định giá trị DNNN phục vụ cho CPH; Cung cấp thông tin để các cơ quan dân cử thực hiện thẩm quyền giám sát hoạt động CPH DNNN; Góp phần minh bạch hoạt động CPH DNNN nói chung và xác định giá trị doanh nghiệp, xử lý các vấn đề tài chính trước khi CPH nói riêng; Phát hiện các tồn tại, hạn chế trong cơ chế, chính sách liên quan đến xác định giá trị doanh nghiệp và xử lý tài chính để qua đó kiến nghị với các cơ quan chức năng có thẩm quyền xử lý các tồn tại, hạn chế nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động CPH DNNN; Phát hiện các gian lận, vi phạm chính sách, chế độ về xác định giá trị doanh nghiệp và xử lý các vấn đề tài chính, các hiện tượng tiêu cực làm thất thoát tài sản của nhà nước khi tiến hành CPH các DNNN; Ngăn ngừa các tổ chức, cá nhân có liên quan mắc sai phạm trong quá trình xác định giá trị doanh nghiệp và xử lý các vấn đề tài chính.
Ths. Trần Khánh Hòa - Vụ trưởng Vụ Tổng Hợp (KTNN) cho biết, thực hiện chức năng, nhiệm vụ của KTNN quy định tại Luật KTNN và các quy định về trách nhiệm của KTNN trong kiểm toán kết quả định giá và xử lý các vấn đề tài chính trước khi chính thức công bố giá trị doanh nghiệp CPH, từ năm 2011 đến năm 2016, KTNN đã tiến hành kiểm toán 21 cuộc kiểm toán kết quả định giá và xử lý các vấn đề tài chính trước khi chính thức công bố giá trị doanh nghiệp CPH. Qua kiểm toán tại các DNNN cho thấy việc xử lý các vấn đề tài chính trước khi CPH và định giá doanh nghiệp vẫn còn nhiều tồn tại, hạn chế, nhất là việc lựa chọn phương pháp định giá, xác định chi phí thương hiệu, lợi thế kinh doanh, giá trị các khoản đầu tư tài chính, giá trị quyền sử dụng đất, tài sản cố định, dự án, công trình đã hoàn thành chưa quyết toán... Kết quả kiểm toán, KTNN đã xác định tăng giá trị thực tế vốn nhà nước 22.114,9 tỷ đồng, riêng năm 2016 kiểm toán 07 doanh nghiệp tăng 20.818,9 tỷ đồng, trong đó khi kiểm toán việc định giá theo phương pháp tài sản của 07 doanh nghiệp, KTNN đã xác định giá trị thực tế vốn nhà nước tăng 5.134,59 tỷ đồng.
Ông Trần Khánh Hòa cũng cho biết, qua hoạt động kiểm toán, KTNN đã phát hiện, chỉ ra các tồn tại, sai phạm điển hình trong việc áp dụng phương pháp tài sản khi định giá và xử lý các vấn đề tài chính của DNNN CPH trong thời gian qua tại từng đơn vị được kiểm toán như: Không xác định, phân loại và tập hợp đúng, đầy đủ chi phí thương hiệu, tiềm năng phát triển dẫn đến xác định thiếu lợi thế kinh doanh; tập hợp thừa/thiếu tài sản cố định khi tiến hành CPH; không xác định giá trị thị trường đối với hàng hóa, vật tư công cụ và nguyên vật liệu tồn kho; xác định sai nguyên giá của TSCĐ; đánh giá sai giá trị còn lại của tài sản máy móc của doanh nghiệp CPH; xác định giá trị một số khoản công nợ, đầu tư tài chính không đúng quy định...
Bên cạnh việc kiến nghị xác định tăng giá trị thực tế vốn nhà nước như trên, qua kiểm toán, KTNN cũng đã có hàng loạt những kiến nghị đối với Chính phủ, Bộ Tài chính trong công tác CPH, tái cơ cấu DNNN.
Theo đó, KTNN kiến nghị Chính phủ xem xét, tổ chức tổng kết công tác CPH, tái cơ cấu DNNN nhằm phát huy những ưu điểm, khắc phúc tồn tại yếu kém, đồng thời có giải pháp thúc đẩy doanh nghiệp phát triển, đặc biệt doanh nghiệp sau CPH, đối với các DNNN chưa CPH nhưng làm ăn có hiệu quả cần nghiên cứu hoàn thiện mô hình để phát triển.
KTNN cũng kiến nghị với Bộ Tài chính bổ sung hướng dẫn quy đổi giá trị các khoản nợ phải trả có nguồn gốc ngoại tệ khi xác định giá trị thực tế vốn nhà nước tại doanh nghiệp; giá trị tiềm năng phát triển trong trường hợp Công ty mẹ không có giá trị tiềm năng phát triển nhưng một số đơn vị hạch toán phụ thuộc Công ty mẹ xác định được giá trị tiềm năng phát triển… Đồng thời nghiên cứu, xem xét, đề xuất trình Chính phủ ban hành cơ chế tài chính đối với loại hình doanh nghiệp TNHH từ 02 thành viên trở lên, 100% vốn nhà nước (nguồn vốn được góp giữa cơ quan thuộc cấp NSTW với cơ quan thuộc cấp NSĐP; giữa các cấp NSĐP hoặc giữa các cấp NSTW).
Những thách thức trong thực hiện kiểm toán xác định giá trị doanh nghiệp
Theo bà Lăng Trịnh Mai Hương – Phó Giám đốc Trường Đào tạo và Bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán (KTNN), để phát huy tốt vai trò của KTNN hơn nữa, cần thiết phải có những đánh giá lại các hoạt động kiểm toán xác định giá trị doanh nghiệp gần đây để có chiến lược và lộ trình thực hiện kiểm toán một cách phù hợp với năng lực nội tại và mục tiêu của Đảng và Nhà nước đặt ra. Việc thực hiện kiểm toán xác định giá trị DNNN trước khi CPH có nhiều nội dung rất khác biệt so với các cuộc kiểm toán thông thường - đó chính là những thách thức, rào cản lớn để có thể thực hiện thành công những cuộc kiểm toán xác định giá trị doanh nghiệp, cụ thể: Kiểm toán xác định giá trị doanh nghiệp nằm trong Đề án Tái cơ cấu nên phạm vi thực hiện rất rộng chứ không chỉ gói gọn trong các cuộc kiểm toán đơn lẻ. Kết luận, kiến nghị về một vài cuộc kiểm toán có thể chưa đủ để đưa ra đánh giá về một bức tranh tổng thể; Giá trị của các doanh nghiệp CPH thường rất lớn, khó xác định, trong khi sự sai sót về giá trị có ảnh hưởng trọng yếu đến nguồn thu và tài sản của Nhà nước đồng thời có thể gây suy giảm lòng tin của xã hội vào sự minh bạch của tài chính quốc gia và sự lãnh đạo của Đảng và điều hành của một số cơ quan Nhà nước; Khó thu thập được bằng chứng kiểm toán rõ ràng và đáng tin cậy như các cuộc kiểm toán tài chính bởi ở đây không chỉ thuần túy thu thập các các thông tin trong quá khứ mà các yếu tố thị trường, giá trị tương lai, ước tính kế toán … có tác động lớn đến giá trị của doanh nghiệp; Cuộc kiểm toán về xác định giá trị doanh nghiệp liên quan đến nhiều cơ quan chức năng, phân bổ địa bàn rộng, đa lĩnh vực và qua nhiều năm tài chính, đồng thời có đầy đủ đặc điểm của ba loại hình kiểm toán là kiểm toán hoạt động, kiểm toán tuân thủ và kiểm toán tài chính với mức độ quan trọng gần tương đương nhau và có mối quan hệ tương hỗ với nhau.
Với các lý do trên, cuộc kiểm toán về xác định giá trị doanh nghiệp không đưa ra đảm bảo hợp lý, tức là không xác nhận về giá trị được định giá mà chỉ đưa ra đảm bảo giới hạn và khuyến nghị trên cơ sở đánh giá, phân tích.
Một số đề xuất giải pháp
Để nâng cao hiệu quả thực hiện kiểm toán xác định giá trị DNNN trước CPH, phương pháp tiếp cận và tổ chức tiếp cận cần có những điều chỉnh phù hợp. Theo đó, cần xây dựng một bộ phận Kiểm toán viên nhà nước chuyên sâu về lĩnh vực CPH DNNN nói chung và xác định giá trị doanh nghiệp nói riêng. Kiểm toán viên tham gia hoạt động kiểm toán này đòi hỏi không những chỉ giỏi về kiểm toán mà cần phải thông hiểu về lĩnh vực hoạt động của đơn vị CPH, có kinh nghiệm thực tiễn trong việc xác định giá trị doanh nghiệp cũng như ưu điểm của từng phương pháp định giá từ đó phối kết hợp giữa các phương pháp để có thể đánh giá được giá trị được định đó phù hợp hay không.
Đặc biệt, việc tổ chức đào tạo về định giá cần phải thực hiện triệt để hơn để Kiểm toán viên có điều kiện nắm thật rõ, ưu khuyết của từng phương pháp, khi đã làm chủ được cách làm thì việc kiểm toán sẽ thực hiện được dễ dàng hơn. Bên cạnh đó, trong một số trường hợp cần thiết, có thể phải thuê các chuyên gia về lĩnh vực và chuyên gia tài chính ngoài ngành tham gia thành viên đoàn kiểm toán.
Một trong những thủ tục kiểm toán cần thiết là phải thực hiện đánh giá đơn vị định giá để xem xét tính khách quan, độc lập, năng lực và quy trình thực hiện của đơn vị định giá, từ đó để đánh giá chất lượng báo cáo định giá. Nếu đơn vị định giá có tính độc lập cao, năng lực tốt, nhiều kinh nghiệm, không có động cơ cá nhân hoặc không bị tác động, chi phối và quy trình thực hiện định giá chuẩn chỉnh thì về mặt lý thuyết, thông tin trên báo cáo xác định giá trị có độ tin cậy cao.
Trong quá trình kiểm toán, cần xác định các nội dung dễ khu trú rủi ro. Mỗi phương pháp định giá khác nhau sẽ có những điểm rủi ro khác nhau. Ví dụ: đối với phương pháp chiết khấu dòng tiền, việc sử dụng tỷ suất chiết khấu là 10% hay 11% có thể thay đổi đáng kể giá trị của doanh nghiệp, việc giả định xác suất kịch bản nền kinh tế tốt hay xấu cũng làm ảnh hưởng rất lớn đến dòng tiền trong tương lai. Đối với phương pháp tiếp cận theo giá trị sổ sách có điều chỉnh thì việc xác định giá của những tài sản có giá trị lớn như đất đai nhất là những khu đất đắc địa, hoặc giá trị của tài sản hữu hình ít nhưng lợi thế thương mại lớn (có được từ việc tích lũy kinh nghiệm của các cá nhân qua nhiều năm, từ cơ sở dữ liệu khách hàng đã ổn định…) lại là điểm cần chú tâm do có khả năng tiềm ẩn nhiều sai sót. Còn nếu áp dụng phương pháp mô hình tăng trưởng cổ tức thì có khả năng cổ tức được trả của các năm liền kề trước đó đã được dàn xếp để tạo ra mức giá theo mong muốn… Việc xác định các điểm tiềm ẩn rủi ro cao để Kiểm toán viên khi xây dựng kế hoạch và thực hiện sẽ xác định được mức độ và phạm vi thực hiện thủ tục kiểm toán phù hợp.
Cần phát hiện được các thủ thuật làm đẹp, làm xấu báo cáo trước CPH. Thông thường đối với các DNNN mà lợi ích của các cá nhân gắn liền với giá trị của DN đó thì các cổ đông, nhà quản lý có xu hướng làm đẹp báo cáo tài chính cả bên trong và bên ngoài, theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Điều đó có thể diễn ra tương tự như đối với các DNNN được CPH hoặc có thể theo xu hướng ngược lại, tức là làm xấu báo cáo tài chính theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng để làm giảm giá trị doanh nghiệp được định giá bằng việc thực hiện các thủ thuật kế toán và xử lý các giao dịch sớm để chuyển đổi lợi ích tài sản của doanh nghiệp sang thành lợi ích, tài sản của cá nhân trong một thời gian dài trước khi thực hiện CPH….
Phương pháp tiếp cận theo ‘giá gốc’ hay ‘giá trị hợp lý’: Khi xác định giá trị doanh nghiệp theo các phương pháp, thì nguyên tắc “giá trị hợp lý” là yếu tố rất quan trọng. Chuẩn mực kế toán quốc tế đã tiếp cận theo nguyên tắc "giá trị hợp lý” từ rất lâu, song chuẩn mực kế toán Việt Nam vẫn đang tiếp cận theo nguyên tắc “giá gốc”. Ngoài ra khi thực hiện kiểm toán tài chính, KTNN đang thực hiện kiểm toán ước tính kế toán, nhưng cũng chủ yếu trong môi trường ‘giá gốc’ như ước tính về khấu hao, trích trước, dự phòng… trong khi các ước tính kế toán đối với kiểm toán xác định giá trị doanh nghiệp lại chủ yếu trong môi trường ‘giá trị hợp lý’. Điều đó đặt ra vấn đề về thay đổi phương pháp tiếp cận kiểm toán tổng thể chứ không phải thay đổi về thủ tục kiểm toán đơn thuần, bởi chúng ta thực hiện kiểm toán trên các giả định về các điều kiện và giao dịch trong tương lai, với các kết quả không chắc chắn và có thể thay đổi theo thời gian. Các giả định đó kiểm toán phải xác định trên cơ sở các thông tin sẵn có vào thời điểm kiểm toán và phải đánh giá được các giả định được đơn vị định giá hoặc đơn vị được kiểm toán đưa ra đó có hợp lý hay không.
Có thể nói, vai trò của KTNN trong việc xác định giá trị doanh nghiệp là điều kiện cần và đủ, hoạt động kiểm toán không chỉ dừng lại ở việc xác định tăng giá trị thực tế vốn nhà nước, kiến nghị xử lý tài chính, mà quan trọng hơn là việc KTNN đã đánh giá thực trạng công tác định giá doanh nghiệp, các tồn tại bất cập đang diễn ra trong quá trình cổ phần hóa để kịp thời tư vấn cho Chính phủ, Quốc hội xem xét, chỉnh sửa, bổ sung cơ chế chính sách hiện hành nhằm đẩy nhanh tiến độ CPH DNNN. Thông qua đó, KTNN cũng khẳng định vai trò là công cụ hữu hiệu của Nhà nước trong kiểm toán, giám sát quản lý và sử dụng tài chính công, tài sản công, tạo niềm tin cho công chúng; giúp Quốc hội và Chính phủ trong thực hiện các chủ trương lớn về CPH DNNN và tái cơ cấu DNNN, trọng tâm là các Tập đoàn, Tổng công ty nhà nước trong thời gian tới.
Tuy nhiên, để thực hiện thật tốt vai trò của mình, KTNN cần đánh giá lại kết quả đã đạt được qua các cuộc kiểm toán đã thực hiện, rút ra những bài học kinh nghiệm và hoàn thiện về phương pháp tiếp cận, tổ chức kiểm toán của từng cuộc kiểm toán đơn lẻ cũng như của tổng thể Đề án CPH DNNN để có những bước đi phù hợp, đem lại hiệu quả tốt hơn trong tương lai./.
M. Thúy