(sav.gov.vn) - Các dự án đầu tư theo phương thức đối tác công tư (PPP) đóng vai trò quan trọng trong phát triển hạ tầng quốc gia. Tuy nhiên, quá trình triển khai còn nhiều bất cập, tiềm ẩn rủi ro thất thoát, lãng phí. Kiểm toán nhà nước (KTNN) đã và đang tích cực kiểm toán các dự án PPP, từ đó kiến nghị sửa đổi chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý và thu hút đầu tư.

Qua kiểm toán giúp chấn chỉnh vi phạm, kiến nghị hoàn thiện chính sách PPP. Ảnh: ST

Bất cập từ quy định đến thực tiễn triển khai

Đầu tư PPP nói chung và các hình thức xây dựng - kinh doanh - chuyển giao (BOT), xây dựng - chuyển giao (BT) nói riêng đã thể hiện vai trò quan trọng trong việc xã hội hóa nguồn lực phát triển kết cấu hạ tầng, đặc biệt là giao thông, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Tuy nhiên, kết quả kiểm toán các dự án PPP cho thấy, bên cạnh những kết quả đạt được, vẫn còn nhiều vấn đề đặt ra, đặc biệt liên quan đến cơ chế, chính sách, tổ chức thực hiện, tính minh bạch và hiệu quả của dự án.

Cụ thể, giai đoạn 2015-2019, KTNN đã thực hiện kiểm toán nhiều dự án PPP, chủ yếu trong lĩnh vực giao thông đường bộ, và phát hiện nhiều tồn tại từ khâu chuẩn bị đầu tư, lập - thẩm định - phê duyệt dự án, đến lựa chọn nhà đầu tư. Đại diện cơ quan nhà nước có thẩm quyền chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm, để xảy ra sai sót trong các khâu, ảnh hưởng đến lợi ích của Nhà nước và người dân.

Đáng chú ý, theo Vụ Tổng hợp (KTNN), hầu hết các dự án đều lựa chọn nhà đầu tư theo hình thức chỉ định thầu, làm giảm tính cạnh tranh và tiềm ẩn rủi ro lựa chọn nhà đầu tư không đủ năng lực. Việc thanh toán bằng quỹ đất cho nhà đầu tư không đảm bảo nguyên tắc ngang giá. Hoạt động thanh toán trước cho nhà đầu tư cũng bộc lộ bất hợp lý, dẫn đến tình trạng chiếm dụng vốn.

Ông Nguyễn Thanh Hiền - nguyên Phó Trưởng đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Nghệ An - đánh giá, với việc kiến nghị xử lý tài chính hàng nghìn tỷ đồng, giảm hàng trăm năm thu phí đối với các dự án BOT, đồng thời kiến nghị Chính phủ rà soát, sửa đổi chính sách liên quan, kết quả kiểm toán các dự án BOT, BT là minh chứng khách quan cho vai trò không thể thiếu của KTNN trong kiểm toán toàn diện các dự án PPP.

Thực tế, các kết quả và kiến nghị kiểm toán không chỉ phục vụ công tác giám sát của Quốc hội mà còn được Chính phủ nghiên cứu để xây dựng Luật PPP năm 2020. Theo lãnh đạo Vụ Pháp chế (KTNN), tại thời điểm đó, KTNN đã tổ chức Hội thảo “Dự án PPP và vai trò của KTNN”, đồng thời trực tiếp góp ý vào Dự thảo Luật, đặc biệt là nội dung về kiểm toán dự án PPP. Dù một số kiến nghị chưa được tiếp thu, các quy định về hoạt động kiểm toán trong Luật vẫn được KTNN tuân thủ thực hiện.

Trong khi đó, nhiều quy định khác của Luật PPP khi triển khai đã sớm bộc lộ bất cập, dẫn đến việc không thu hút được doanh nghiệp tham gia, số lượng dự án PPP giảm mạnh. Theo tổng hợp của Bộ Giao thông vận tải, tính đến trước thời điểm Luật PPP ban hành (năm 2020), cả nước đã huy động khoảng 712.774 tỷ đồng đầu tư cho 242 dự án hạ tầng giao thông theo phương thức PPP. Từ khi Luật PPP có hiệu lực năm 2021, số lượng dự án PPP có xu hướng giảm. Điển hình là 12 dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam phía Đông giai đoạn 2021-2025 đều triển khai theo hình thức đầu tư công. Thậm chí, một số dự án do không thu hút được nhà đầu tư nên phải chuyển sang đầu tư công.

Giai đoạn 2017-2019, KTNN đã kiểm toán chi tiết tổng cộng 52 dự án BT, 59 dự án BOT. Đối với các dự án BT, KTNN đã kiến nghị xử lý tài chính 4.515 tỷ đồng tại 30 dự án được kiểm toán từ năm 2017 trở về trước; năm 2018 xử lý 2.938 tỷ đồng, năm 2019 xử lý 1.255,8 tỷ đồng của 28 dự án, tương đương 9,2% giá trị được kiểm toán. Đối với các dự án BOT, KTNN đã kiến nghị: giảm gần 27 năm thu phí hoàn vốn của 5/12 dự án so với phương án tài chính ban đầu, xử lý tài chính 882 tỷ đồng (năm 2019); giảm 16,2 năm của 7/8 dự án và giảm giá trị đầu tư 1.059 tỷ đồng (năm 2018); giảm 120 năm của 40 dự án và giảm giá trị đầu tư 1.467,3 tỷ đồng (năm 2017)…

Kịp thời sửa đổi, tăng sức hút với nhà đầu tư

Cho rằng những khó khăn, vướng mắc trong triển khai quy định về PPP bắt nguồn từ luật gốc, PGS,TS. Trần Chủng - Chủ tịch Hiệp hội các nhà đầu tư công trình giao thông đường bộ Việt Nam - chỉ ra hai điểm bất cập nổi cộm trong Luật PPP: tỷ lệ vốn nhà nước tham gia dự án thường không quá 50%, gây khó khăn cho doanh nghiệp; và trong trường hợp xảy ra tranh chấp hợp đồng, nhà đầu tư thường là bên chịu thiệt, dẫn đến tâm lý e ngại với phương thức PPP.

“Qua kiểm toán, KTNN cũng đã chỉ ra vấn đề này, đặc biệt là những bất cập trong quy định cần được cơ quan có thẩm quyền nghiên cứu, sửa đổi” - ông Chủng nhấn mạnh, đồng thời đề nghị các cơ quan chức năng cần xem xét kỹ các kiến nghị kiểm toán để kịp thời tiếp thu, sửa đổi.

Nhằm khắc phục những bất cập trong quy định pháp luật về PPP, tại Kỳ họp thứ 9 (tháng 6/2025), Quốc hội đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 8 luật thuộc lĩnh vực tài chính, đấu thầu, đầu tư - trong đó có Luật PPP. Theo đó, Luật sửa đổi quy định về chính sách hỗ trợ, bảo đảm của Nhà nước đối với dự án PPP theo hướng: Cho phép áp dụng hợp đồng BOT đối với dự án nâng cấp, mở rộng công trình; Không yêu cầu nhà đầu tư chia sẻ phần tăng doanh thu trong 3 năm đầu sau thời điểm vận hành đối với dự án thuộc lĩnh vực khoa học - công nghệ; Cho phép áp dụng mức chia sẻ 100% phần chênh lệch giảm giữa doanh thu thực tế và doanh thu trong phương án tài chính nếu doanh thu thực tế thấp hơn.

Với việc Luật PPP được sửa đổi, bổ sung phù hợp với thực tiễn, các chuyên gia kỳ vọng khi văn bản hướng dẫn thi hành được điều chỉnh đồng bộ sẽ tạo động lực thu hút nhà đầu tư tham gia vào lĩnh vực này. Đồng thời, cơ quan có thẩm quyền cần tiếp tục kiểm tra, giám sát việc thực thi chính sách, đảm bảo các quy định đi vào thực tế.

PGS,TS. Đặng Văn Thanh - nguyên Chủ tịch Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam - cho rằng, trong quan hệ PPP, khu vực tư nhân có quyền quyết định tham gia hay không. Nếu chính sách không minh bạch, không phù hợp với nguyên tắc thị trường, nhà đầu tư sẽ không tham gia. Do đó, cần tăng cường giám sát và kiểm soát các hợp đồng PPP trên nguyên tắc tôn trọng thỏa thuận giữa Nhà nước và nhà đầu tư, nhưng đảm bảo các bên thực hiện đầy đủ cam kết. “Cần phát huy vai trò của KTNN, không chỉ kiểm toán tài chính mà cả kiểm toán tuân thủ và kiểm toán hoạt động” - ông Thanh lưu ý.

Có thể thấy, sự tham gia của KTNN không chỉ góp phần ngăn ngừa nguy cơ thất thoát, lãng phí khi thực hiện các dự án PPP, bảo vệ nguồn lực công mà còn bảo vệ chính nhà đầu tư. Với tinh thần đó, trong định hướng xây dựng kế hoạch kiểm toán năm 2026, Tổng Kiểm toán nhà nước đã yêu cầu các đơn vị nghiên cứu kiểm toán nội dung này. Qua đó, giúp phát hiện bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị hoàn thiện. Điều này cũng phù hợp với Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2030 - tập trung kiểm toán những lĩnh vực trọng yếu dễ phát sinh tiêu cực, tham nhũng, lãng phí./.

N. Lộc - Theo Báo Kiểm toán