Theo định hướng Kế hoạch kiểm toán trung hạn giai đoạn 2023-2025, KTNN sẽ chú trọng thực hiện các loại hình, lĩnh vực kiểm toán mới. Ảnh: ST
Chú trọng triển khai các lĩnh vực, loại hình kiểm toán mới
Theo KTNN, việc đẩy mạnh thực hiện các lĩnh vực, loại hình kiểm toán mới là xu hướng nhằm từng bước cụ thể hóa Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2030, góp phần xây dựng KTNN xứng đáng là cơ quan kiểm toán tài chính công, tài sản công có trách nhiệm và uy tín, đáp ứng được yêu cầu của Đảng, Nhà nước và Nhân dân. Tuy nhiên, việc đẩy mạnh triển khai thực hiện các lĩnh vực, loại hình kiểm toán mới cũng đặt ra những thách thức, đòi hỏi các đơn vị kiểm toán, kiểm toán viên (KTV) cần phải nhận diện rõ để từ đó có giải pháp tháo gỡ.
Theo lãnh đạo KTNN chuyên ngành II, thực tiễn và xu hướng phát triển đất nước đang đặt ra những yêu cầu ngày càng cao đối với KTNN. Theo đó, bên cạnh việc phát hiện các sai sót số liệu tài chính, KTNN cần có nhiều phát hiện, đánh giá làm nổi bật được sự bất cập của cơ chế, chính sách, để thông qua đó đưa ra những kiến nghị mang tầm quản lý vĩ mô. Với yêu cầu đó, lĩnh vực kiểm toán chuyên đề (KTCĐ) đang là hướng đi đúng đắn được KTNN chú trọng phát triển.
Đề cập đến loại hình kiểm toán hoạt động (KTHĐ) lãnh đạo KTNN chuyên ngành V cho biết, đây là loại hình kiểm toán còn mới mẻ tại Việt Nam, chú trọng đánh giá việc thực hiện chính sách, chương trình và cung cấp các dịch vụ công, thay vì các loại hình kiểm toán hiện nay vốn tập trung vào tính tuân thủ các quy định về các khoản chi tiêu. Xác định vai trò quan trọng của loại hình kiểm toán này, thời gian qua, KTNN đã tổ chức thực hiện KTHĐ với số lượng cuộc kiểm toán tăng dần qua các năm, tỷ trọng các cuộc KTHĐ độc lập chiếm khoảng 10-15% số lượng cuộc kiểm toán hàng năm; chủ đề KTHĐ tương đối đa dạng, từ các chương trình/dự án phục vụ an sinh xã hội, các quy trình, hoạt động quản lý nhà nước, đến các vấn đề đang được dư luận xã hội quan tâm.
Các cuộc KTHĐ cơ bản đã được tổ chức, thực hiện một cách bài bản, đúng quy trình, trình tự, thủ tục từ khâu khảo sát lập KHKT, thực hiện kiểm toán đến khâu kiểm tra thực hiện kiến nghị kiểm toán. Kết quả của một số cuộc KTHĐ đã chỉ ra được những bất cập, hạn chế của hệ thống quản lý, điều hành, tổ chức thực hiện nhiệm vụ trong một số lĩnh vực chuyên môn sâu; đưa ra các đánh giá tương đối toàn diện về những ưu điểm và những hạn chế; phân tích được nguyên nhân cụ thể và đánh giá được tác động của những hạn chế, làm căn cứ để đưa ra được các kết luận rõ ràng và các kiến nghị khả thi đối với chủ đề kiểm toán.
Đi liền với những thách thức…
Bên cạnh những ưu thế nổi bật của từng loại hình, lĩnh vực kiểm toán mới, do đặc thù của từng loại hình kiểm toán khiến việc triển khai tổ chức kiểm toán cũng gặp phải những thách thức nhất định.
Đơn cử, theo lãnh đạo KTNN khu vực IV, đối với KTHĐ xuất phát từ đặc thù kiểm toán là phạm vi đánh giá rộng, xuyên suốt qua nhiều thời kỳ. Các đánh giá kiểm toán không chỉ dựa trên quy định pháp luật, quy chế, mà còn dựa vào kinh nghiệm, thực tiễn tình hình, do đó đòi hỏi KTV ngoài nắm chắc các quy định pháp luật có liên quan thì còn phải am hiểu sâu về lĩnh vực được kiểm toán, có kinh nghiệm cũng như kiến thức xã hội sâu rộng để vận dụng xây dựng tiêu chí kiểm toán phù hợp nhằm làm rõ “tính hiệu quả” - vốn rất khó đánh giá.
Mặt khác, nhiều chủ đề kiểm toán cần có sự hiểu biết chuyên môn về nhiều lĩnh vực nên việc sử dụng chuyên gia là rất cần thiết. Tuy nhiên, để tìm kiếm, lựa chọn được chuyên gia có năng lực chuyên môn và đảm bảo tính độc lập với đơn vị được kiểm toán vẫn còn khó khăn. Nhiều vấn đề có tính chuyên sâu nhưng chưa có các tài liệu quy định, hướng dẫn cụ thể nên vẫn dựa vào ý kiến chuyên gia (có thể mang tính chủ quan) dẫn đến ý kiến, kết luận của KTNN không đạt được sự đồng thuận cao của đơn vị.
Trong khi đó, mặc dù bước đầu việc triển khai KTCĐ đã mang lại những kết quả to lớn, đã đánh giá được phần nào tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực trong việc sử dụng NSNN tại các đơn vị được kiểm toán, qua đó đưa ra được những khuyến nghị cho các vấn đề liên quan đến tính hệ thống, cơ chế và quản lý để phục vụ lợi ích chung và hoàn thiện hệ thống hơn, cải thiện dần việc chỉ thực hiện loại hình kiểm toán báo cáo tài chính, tuân thủ để đưa ra các phát hiện và xác định những vi phạm ở các đơn vị được kiểm toán mà không phát huy được đầy đủ vai trò quản lý vĩ mô.
Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu đòi hỏi ngày càng cao về tính kinh tế, hiệu quả trong quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công thì KTCĐ vẫn còn những hạn chế, bất cập. Số lượng các cuộc KTCĐ còn ít, chưa được các đơn vị trong ngành chủ động xây dựng thực hiện so với yêu cầu. Kết quả kiểm toán mới chỉ tập trung để phát hiện các sai sót về tài chính mà chưa đi sâu để xem xét đến việc sử dụng nguồn lực có tiết kiệm hiệu quả, và mục tiêu của chương trình hay dự án để có những kiến nghị mang tính tư vấn nhằm cải tiến công tác quản lý, sử dụng nguồn lực được tiết kiệm và hiệu quả hơn, đồng thời nâng cao chất lượng thông tin về kết quả hoạt động quản lý, sử dụng nguồn lực của đơn vị được kiểm toán.
Mô hình tổ chức các đoàn kiểm toán chủ yếu thực hiện theo mô hình tổ chức lồng ghép với các cuộc kiểm toán khác hoặc tự các đơn vị trong ngành thực hiện riêng lẻ, không tập trung, dẫn đến thiếu thống nhất trong chỉ đạo thực hiện kiểm toán, từ đó các ý kiến nhận xét, đánh giá, cũng như hướng xử lý tài chính của từng đoàn, từng khu vực cũng không thống nhất... gây khó khăn cho công tác tổng hợp kết quả kiểm toán chung của toàn ngành sau này…
Tương tự, đối với KTCĐ cũng gặp những thách thức nhất định trong quá trình tổ chức triển khai. Do phạm vi kiểm toán rộng, quy mô đoàn kiểm toán lớn dẫn đến khó khăn trong phối hợp tổ chức thực hiện, nguy cơ rủi ro trong hoạt động kiểm toán cao… Cơ sở dữ liệu, thông tin phục vụ cuộc kiểm toán chưa đầy đủ, nhất là hệ thống thông tin của đối tượng kiểm toán. Trong khi KTCĐ là công việc phức tạp do sử dụng nhiều nguồn vốn khác nhau và ở phạm vi rộng, tại nhiều Bộ, ngành và địa phương nên khó khăn cho KTV trong việc thu thập thông tin để xác định trọng yếu, phương pháp kiểm toán phù hợp.
Nâng cao chất lượng KTV là yêu cầu trọng yếu. Ảnh: ST
Đảm bảo nguồn lực cho hoạt động kiểm toán
Trên cơ sở nhận diện rõ những thách thức đặt ra, các ý kiến cho rằng, việc chuẩn bị từ sớm, gắn với nêu cao tính chủ động, sáng tạo của từng KTV là những điều kiện cần thiết để hướng đến thực hiện có chất lượng nhiệm vụ kiểm toán được giao.
Theo lãnh đạo Vụ Tổng hợp, để thực hiện được mục tiêu đề ra, Tổng Kiểm toán nhà nước yêu cầu lãnh đạo các đơn vị kiểm toán tăng cường quán triệt, phổ biến sâu rộng đến từng KTV để tạo sự thống nhất trong nhận thức về việc đẩy mạnh triển khai và nâng cao chất lượng kiểm toán đối với các loại hình, lĩnh vực mới; xây dựng đội ngũ KTV đủ năng lực, trình độ để đảm đương được nhiệm vụ, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao đối với hoạt động kiểm toán.
Từ kinh nghiệm kiểm toán thực tiễn, theo lãnh đạo KTNN chuyên ngành V, đối với các lĩnh vực, loại hình kiểm toán mới và khó đòi hỏi cần chuẩn bị chu đáo, bắt đầu từ chủ đề kiểm toán, trên cơ sở bám sát định hướng hoạt động giám sát của Quốc hội, thực tiễn quản lý, điều hành của Chính phủ. Do đó, khi đã có định hướng kiểm toán trung hạn, các đơn vị kiểm toán cần quan tâm và chuẩn bị nguồn lực cho hoạt động kiểm toán ngay từ sớm, đảm bảo sẵn sàng mọi điều kiện và phương án dự phòng trước khi chính thức triển khai kiểm toán.
Lưu ý về loại hình KTHĐ, lãnh đạo KTNN khu vực V cho biết, nhiều KTV vẫn chủ yếu dựa vào kinh nghiệm và xét đoán chuyên môn nên còn lúng túng trước những vấn đề phát sinh. “Điều này khiến cho đơn vị được kiểm toán khó nhận diện tiêu chí và từ đó cung cấp bằng chứng dàn trải, tốn thời gian cho cả hai bên” - lãnh đạo đơn vị cho biết, đồng thời nhấn mạnh, để khắc phục những khó khăn này, cũng như chuẩn bị cho nhiệm vụ kiểm toán, theo kế hoạch kiểm toán trung hạn, đơn vị sẽ tăng cường trao đổi kinh nghiệm kiểm toán trong toàn đơn vị; cùng với đó nghiên cứu, đề xuất để hoàn thiện quy định, hướng dẫn có liên quan của Ngành.
Về vấn đề này, Vụ trưởng Vụ Tổng hợp Vũ Ngọc Tuấn cho biết, để nâng cao chất lượng, hiệu quả kiểm toán, KTNN đang nỗ lực hoàn thiện các quy định, hướng dẫn nghiệp vụ liên quan. Mới đây, KTNN đã ban hành Quy trình kiểm toán hoạt động với mục tiêu bảo đảm tính thống nhất trong việc tổ chức, quản lý hoạt động kiểm toán và kiểm soát chất lượng kiểm toán. Quy trình đề cập toàn bộ các bước trong quá trình kiểm toán và các lưu ý cần thiết, giúp KTV có căn cứ thực hiện một cách khoa học. Tuy nhiên, theo ông Tuấn, để đạt được hiệu quả kiểm toán đòi hỏi KTV phải phát huy tính chủ động đổi mới, sáng tạo trên cơ sở bám sát quy định.
Khẳng định các văn bản, quy định nghiệp vụ về các lĩnh vực, loại hình kiểm toán mới là rất cần thiết, song yếu tố quyết định vẫn là con người, các đơn vị kiểm toán cho biết, đối với lĩnh vực kiểm toán mới, khó như: KTCĐ, KTHĐ đòi hỏi chất lượng nguồn nhân lực kiểm toán phải được quan tâm hơn bao giờ hết. Theo đó, KTNN cần tiếp tục tạo điều kiện cho KTV nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ thông qua việc đào tạo, bồi dưỡng một cách liên tục cả trong và ngoài nước. Mặt khác, bản thân mỗi KTV cần xác định việc đào tạo, nâng cao trình độ là nhu cầu tự thân để đáp ứng yêu cầu của công việc…
Đơn cử như đối với KTCĐ, KTCĐ là lĩnh vực kiểm toán khó, tập trung đi sâu phân tích, đánh giá hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội trong sử dụng nguồn lực công, từ đó tìm ra những thông tin tin cậy, thích hợp, kịp thời và có chất lượng, đáp ứng tốt hơn yêu cầu về công tác quản lý, điều hành tài chính - ngân sách của nhà nước. Do đó, KTV cần phải đi sâu phân tích, đánh giá chính sách, phân tích và dự báo kinh tế - tài chính để giúp Quốc hội, Chính phủ có thêm thông tin trong quá trình xây dựng, quyết định chính sách. Điều này đòi hỏi đội ngũ KTV phải có những kiến thức sâu rộng trên các lĩnh vực, vừa phải có kiến thức vĩ mô, vừa có kiến thức kinh tế, kỹ thuật của các ngành khác nhau để có thể đánh giá xác đáng, hợp lý tình hình hoạt động của các cơ quan chính phủ, đặc biệt là khả năng phân tích, tổng hợp và đánh giá chính sách kinh tế vĩ mô.
Đặc biệt, theo Vụ trưởng Vụ Chế độ và Kiểm soát chất lượng kiểm toán Nguyễn Lương Thuyết, hoạt động kiểm toán nói chung và kiểm toán theo loại hình, lĩnh vực mới nói riêng là lĩnh vực nhạy cảm, tiến hành trên phạm vi rộng, liên quan đến trách nhiệm của nhiều cơ quan, ban ngành, do đó khó tránh khỏi những sai phạm. Vì vậy, vấn đề kiểm tra, kiểm soát rủi ro kiểm toán và đạo đức nghề nghiệp KTV cần tiếp tục được quan tâm thực hiện để kịp thời phòng ngừa, cảnh báo, cũng như ngăn chặn sớm, tránh gây ảnh hưởng đến hoạt động kiểm toán.
Nguyễn Lộc